Meyve ve Sebzelerin Hiç Bilmediğiniz Şaşırtıcı Değişim Hikayesi! Yediğiniz Meyve ve Sebzeler Eskiden Nasıldı? İlk insanlar ne tür meyveler yiyordu? Geçmişte ne yiyorduk? Meyveler zamanla nasıl değişti? Meyveler geçmişte daha az mı tatlıydı? Muz eskiden çekirdekli miydi? Meyve ve Sebzelerin Çılgın Şekillerinin Arkasında Ne Var? İşte ‘Mükemmel’ meyve ve sebzelerimizin ardındaki şaşırtıcı tarih ve sofranızdaki gizli genetik devrim.
Meyve ve Sebzelerin Hiç Bilmediğiniz Şaşırtıcı Değişim Hikayesi! Yediğiniz Meyve ve Sebzeler Eskiden Nasıldı? İşte Genetik Değişimin Sessiz Hikayesi
Meyve ve Sebzelerin Şaşırtıcı Genetik Değişim Hikayesi
Günümüzde market raflarında gördüğümüz o parlak, iri, tatlı ve çekirdeksiz meyve-sebzeler… Bunlar aslında doğanın bize sunduğu orijinal halleri değil. İnsanlar binlerce yıldır bitkilerin genetik yapısını değiştirerek, onları daha lezzetli, daha verimli ve daha dayanıklı hale getiriyor. Bu sürece yapay seçilim veya bitkisel ıslah deniyor.
Bugün yediğimiz sulu ve tatlı karpuzlar, domatesler, havuçlar veya muzlar binlerce yıl önce nasıldı? İnsanlık tarihi boyunca meyve ve sebzelerin genetiği nasıl değişti? Bu yazıda, geleneksel yetiştirme yöntemleri ile modern GDO arasındaki farkları inceleyerek, gıdalarımızın geçirdiği evrimi keşfedeceğiz.
Yediğimiz Meyve ve Sebzeler Eskiden Böyle Değildi: İşte Genetik Değişimin Sessiz Hikayesi
Genetiği Değiştirilmiş mi, Seçilmiş mi?
Bitkiler, doğada kendiliğinden mutasyonlara uğrar. Bu mutasyonlar bazen daha tatlı, daha iri veya daha dayanıklı bireyler ortaya çıkarır. İnsanlar da bu farklılıkları gözlemleyip, beğendikleri özellikteki bitkileri seçerek çoğalttı.
Buradaki “genetiği değişmiş” kavramı, laboratuvar ortamında yapılan GDO’dan farklıdır. Bu yazıda bahsettiğimiz, insanların doğal mutasyonları gözlemleyip, hoşlarına giden özellikleri taşıyan bitkileri seçip çoğaltmasıdır. Yani kontrollü evrim.
Gelin birlikte yüzyıllardır süren bu tarımsal evrimin bazı çarpıcı örneklerine bakalım.
🍉 1. Karpuz: Karpuzun İnanılmaz Dönüşümü
Eski karpuzlar, bugünküler gibi kırmızı, sulu ve şekerli değildi. 17. yüzyıla ait tablolarda bile karpuzların beyazımsı, bol çekirdekli ve daha az etli olduğu görülüyor. Peki bu değişim nasıl gerçekleşti?
Antik çağlarda karpuzlar oldukça küçük, acımsı ve kuru meyvelerdi.
- İlk karpuz çizimleri Mısır mezarlarında bulundu; içleri beyaz ve az sulu görünüyordu.
- Binlerce yıllık seçici yetiştirme ile daha tatlı ve sulu varyantlar elde edildi.
- 19-20. yüzyılda modern tarım teknikleri, bugünkü lezzetli karpuzları ortaya çıkardı.
- Bugünse tatlı, bol sulu, çekirdeksiz ve dev boyutlularını yiyoruz.
Bu süreç, genetik mühendislik değil, doğal varyasyonun insan eliyle yönlendirilmesidir.
🍌 2. Muz: Çekirdekli Yabani Atadan Bugünkü Steril Muz
Muzun ataları, M.Ö. 8000 – M.Ö. 5000 yılları arasında Güneydoğu Asya’da (özellikle Papua Yeni Gine ve çevresi) doğal olarak yetişen yabani muz türleriydi: Musa acuminata ve Musa balbisiana.
Yabani muzlar sert çekirdekli ve nişastalıydı. Seçici üretimle çekirdeksiz, yumuşak muzlar elde edildi.
- Doğal muzlar içi sert çekirdeklerle doludur, yenmesi zordur.
- Günümüzde yediğimiz muzlar çekirdeksiz ve klonlanarak çoğaltılır.
- Bugün marketlerde gördüğümüz muzların %95’i dayanıklı ve çekirdeksiz olan Cavendish türüdür. (Cavendish türü 1830’larda İngiltere’de keşfedildi.)
- 20. yüzyılda Gros Michel türünün mantar hastalıklarına yenik düşmesiyle Cavendish dünyaya yayıldı.
- Yani neredeyse tüm muzlar aynı DNA’ya sahiptir.
🌽 3. Mısır: Çalı Gibi Bitkiden Devasa Koçanlara
Mısır, insanlık tarihinin en eski ve en dramatik evrim geçiren bitkilerinden biri. Peki yabani bir ottan devasa koçanlara nasıl dönüştü? İşte mısırın 9.000 yıllık inanılmaz dönüşüm hikayesi…
Bugünkü mısırın atası olan bitki, “teosinte” adı verilen, küçük ve taş gibi sert tohumlara sahip bir yabani ot türüdür. Meksika’daki yerli halk, teosinte’nin daha iri ve yumuşak taneli varyantlarını seçerek çoğaltmaya başladı. Bu süreç, insanlık tarihinin en eski yapay seçilim (domestikasyon) örneklerinden biridir.
- İlk evcilleştirme yaklaşık M.Ö. 7000 civarında başladı.
- Yabani mısır bugünkünün %10’u kadar büyüklükteydi.
- M.Ö. 2500 – M.S. 1500 yılları arasında Mısır tarımı, Orta Amerika’dan Güney Amerika’ya ve sonra Kuzey Amerika’ya yayıldı.
- 16. Yüzyıl’da Kristof Kolomb’un Amerika kıtasına ayak basmasıyla birlikte mısır Avrupa’ya taşındı.
- İklim koşulları uygun olan bölgelerde hızla yayıldı: Güney Avrupa, Afrika, Hindistan ve Çin gibi.
- ABD’de 1800’lerin sonlarından itibaren modern ıslah teknikleriyle daha verimli türler üretildi.
- 20. yüzyılın başlarında hibrit mısır tohumları geliştirildi ve tarımsal üretimde patlama yaşandı.
- Binlerce yıllık yetiştirme, iri ve şekerli mısırları ortaya çıkardı.
Mısır, sadece bir besin değil, tarım tarihinin en eski ve en başarılı yapay seçilim örneklerinden biridir. Bugün yediğimiz mısırın yabani atası teosinte ile neredeyse hiçbir benzerliği yoktur. Bu, insanın doğayı nasıl şekillendirdiğinin en açık kanıtıdır.
🍑 4. Şeftali: Ceviz Kadar ve Acıydı
Sulu ve tatlı şeftalilerin ataları, bugünkülerle neredeyse tanınmayacak kadar farklıydı. Arkeolojik bulgular, şeftalinin Çin’de başlayan ve dünyaya yayılan inanılmaz evrim hikayesini ortaya koyuyor.
- 6.000 yıl önceki Çin şeftalisi sadece 2-3 cm çapındaydı. Tadı acımsı ve yapısı sertti. Daha çok minyatür eriği andırıyordu.
- 19. Yüzyılda Çin’den ABD’ye getirilen türler hibritleştirildi.
- 1875’te “Elberta” çeşidi piyasaya sürüldü.
- 20. yüzyılda etli kısmı geniş, çekirdeği kolay ayrılan türler geliştirildi.
- Bugünkü şeftaliler, 60 kat daha büyük ve çok daha tatlı.
- Aynı süreç nektarin ve erik için de geçerli.
Şeftali, insan eliyle 60 kat büyüyerek ve şeker oranını 3 kat artırarak bugünkü formuna ulaştı. Bu dönüşüm, tarımın bitkiler üzerindeki etkisinin en çarpıcı örneklerinden biri.
Şeftalinin Çin Kültüründeki Yeri
- Ölümsüzlük Sembolü:
- Taoist inançlarda, “Ölümsüzlerin Şeftali Bahçesi” (桃花源, Táohuā Yuán) denilen mistik bir yer vardır. Rivayete göre burada yetişen şeftaliler, ölümsüzlük verir.
- Sağlık ve Uzun Ömür:
- Şeftali, sağlığı ve uzun yaşamı temsil eden önemli bir motif olarak sanat eserlerinde, seramiklerde, kumaş desenlerinde sıkça görülür.
- Mitolojik Hikayeler:
- Çin mitolojisinde, Şeftali Bahçesi’nde yetişen şeftalileri yedikten sonra tanrılar ölümsüz olurmuş. Bu yüzden şeftali, “yaşam iksiri” gibi kabul edilirdi.
Nektarin ve Erik İçin Benzer Süreç
- Nektarin: Şeftalinin genetik mutasyonu sonucu tüysüz hale geldi
- Erik: Yabani erikler (Prunus cerasifera) ceviz büyüklüğündeydi
- Ortak Özellik: Hepsi Rosaceae familyasından geliyor
🍓 5. Çilek: Melezlenerek Oluşmuş Modern Bir Lezzet
Bugün yediğimiz kırmızı, sulu ve iri çilekler, doğada kendiliğinden bulunmuyordu. Bu lezzetli meyve, 18. yüzyılda gerçekleşen tesadüfi bir keşif ve bilinçli melezleme sayesinde ortaya çıktı.
- Avrupa’daki orijinal çilek türleri oldukça küçüktü.
- 18. yüzyılda Şili ve Virginia türleri melezlenerek bugünkü iri ve aromatik çilek türü üretildi.
🍃 Doğal Çilekler Nasıldı?
- Avrupa’da yetişen çilek türleri (Fragaria vesca), oldukça küçük ve narin meyvelere sahipti.
- Kuzey Amerika’dan getirilen türler daha dayanıklıydı ama tat açısından zayıftı.
- Şili’den gelen bir tür (Fragaria chiloensis) ise büyük meyveli ama kendi başına verimsizdi.
🔬 18. Yüzyılda Ne Oldu?
- Fransa’da bir botanik bahçesinde, Amerikan ve Şili çileği türleri kazara yan yana dikildi.
- Arılar tarafından döllenen bu iki tür, bugünkü bahçe çileğinin atası olan hibrit bir türü (Fragaria × ananassa) oluşturdu.
- Bu melez tür hem büyük, hem tatlı hem de verimliydi—yani aranan mükemmel çilekti!
- 1766’da ilk modern çilek kayıtlara geçti.
Tüm Dünyaya Yayılma
- Bu yeni çilek türü çok beğenildi ve kısa sürede Avrupa’da yaygınlaştı.
- 19. yüzyılda ticari üretim başladı ve zamanla dünyanın dört bir yanına yayıldı.
- Günümüzde marketlerde gördüğümüz çileklerin neredeyse tamamı bu melez türün türevleridir.
Yani çilek, hem doğanın hem de insanın ortak bir başarısıdır: Şansa dayanan bir buluş, bilimle geliştirilen bir tat.
6. 🥕 Havuç: Mor Kökten Turuncu Bir Siyasi Sembole
Turuncu havuç, modern mutfağın vazgeçilmezi olarak bilinir. Ancak bu kök sebzenin tarihi, beklenmedik renk değişimleri ve politik mesajlarla dolu. İşte havucun 5.000 yıllık renkli evrim hikayesi…
- Havuç, ilk olarak yaklaşık M.Ö. 3000–2000 yılları arasında Orta Asya’da (muhtemelen bugünkü Afganistan civarında) evcilleştirildi.
- İlk havuçlar günümüzdeki gibi turuncu değildi. Mor, kırmızı, sarı ve beyaz renkteydiler.
- Orta Asya’da binlerce yıl boyunca tıbbi amaçlarla kullanılan bu havuçlar, zamanla farklı renkte varyantlar verdi.
- Ancak bugünkü turuncu havuç, büyük ölçüde 16. yüzyılda Hollandalı tarımcılar tarafından özel olarak seçildi.
Neden mi?
- Hollandalı çiftçiler, 1600’lü yıllarda mor ve sarı havuçları melezleyerek turuncu bir tür elde etti.
- Bu renk tesadüf değildi: Turuncu, Hollanda’nın bağımsızlık kahramanı Oranje Prensi William‘ı simgeliyordu.
- Turuncu havuçlar, milliyetçi bir sembol olarak benimsenip yaygınlaştırıldı.
- Böylece, turuncu havuç bir tarım ürünü olmanın ötesine geçerek Hollanda ulusal kimliğinin simgesi haline geldi.
Yani yediğiniz havuç aslında bir devrimcidir: kökeni mor, kaderi turuncudur. Bugün soframızda gördüğümüz turuncu havuç, yalnızca genetik bir seçilimin değil; aynı zamanda politik bir tercihin ve kültürel bir mirasın sonucudur. Doğa, renkleri sundu. İnsan, hangisinin anlamlı olduğuna karar verdi.
Günümüzde Havuçlar: Renge Dönüş
- Son yıllarda tarım dünyasında eski çeşitlere olan ilgi yeniden arttı.
- Bugün yeniden mor, siyah, kırmızı, beyaz, sarı havuçlar süpermarket raflarında yerini alıyor.
- Bu hem nostaljik hem de antioksidan açısından zengin seçenekler sunuyor.
🍆 7. Patlıcan: Kılçıklı ve Küçüktü
Bugün mutfakların vazgeçilmezi olan patlıcan, atalarından neredeyse tanınmayacak kadar farklı. İşte bu mor sebzenin 2.500 yıllık büyüleyici dönüşüm hikayesi…
- Patlıcanın evcilleştirilmesi, ilk kez Hindistan ve Güneydoğu Asya’da M.Ö. 500 civarında başladı.
- Bu erken türler, genellikle küçük, yuvarlak ve dikenli gövdeli idi.
- Tadı ise acımsı ve yoğun acılık veren solanin maddesi yüzünden pek tercih edilmezdi.
- Patlıcan, Araplar aracılığıyla 9. yüzyılda İspanya üzerinden Avrupa’ya ulaştı.
- Ancak başta şeytani meyve, delilik getiren bitki gibi olumsuz etiketlerle anıldı. Çünkü acılığı ve siyah-mor rengi, şüpheyle karşılandı.
- Hatta Latince’deki ismi bile ilginçti: Solanum insanum (“çılgın meyve”).
Modern Patlıcanın Doğuşu
- 16. yüzyıldan itibaren, daha az acı ve daha iri türler seçilerek Akdeniz mutfağında kendine sağlam bir yer edindi.
- Osmanlı mutfağında 17. yüzyıldan itibaren patlıcan, neredeyse kutsal bir sebze haline geldi. İstanbul’da yaz mevsimi, “patlıcan yangınları” deyimiyle bile anılırdı!
Bugün: Renk ve Şekil Çeşitliliği
Artık sadece klasik mor uzun patlıcan değil:
- Beyaz patlıcan
- Minik yuvarlak Tayland patlıcanı
- Simsiyah “Black Beauty” türü
- Çizgili İtalyan patlıcanları
Patlıcanlar artık acılığı giderilmiş, ince kabuklu, çekirdeği az, kızartmaya uygun hale getirilmiş modern varyantlar hâlinde sofralarımızda.
İlginç Bilgi:
Patlıcanın adı Türkçeye Farsça bâdencân kelimesinden geçmiştir. Arapça’da bâdinjân, Hintçe’de baingan, İngilizce’de ise bu kelime evrilerek aubergine (Fransızca) ve eggplant (Yumurta bitkisi – beyaz türünden dolayı) olarak yerleşmiştir.
8. 🍅 Domates: Ekşi Bir Meyveden Sofraların Kırmızı Yıldızına
Bugün mutfakların yıldızlarından biri olan domates, aslında tarih boyunca oldukça farklı bir biçimde karşımıza çıkıyordu. Salça, sos, kahvaltı tabağı, pizza, makarna… Her yerde karşımıza çıkan bu kırmızı meyve, eskiden tatlı değil, küçük ve oldukça ekşi bir meyveydi. İşte bu kırmızı meyvenin binlerce yıllık renkli hikayesi…
- Domatesin atalarının, M.Ö. 500’lerde bugünkü Peru, Ekvador ve Meksika bölgelerinde yetiştiği düşünülüyor.
- İlk yabani domatesler, kiraz büyüklüğünde, sarımtırak renkli ve ekşi tatlara sahipti.
- Meksika’daki yerli halk, bu bitkileri gözlemleyerek daha büyük ve daha az ekşi olanları seçip yetiştirmeye başladı.
Avrupa’ya Yolculuk ve Önyargı
- 16. yüzyılda İspanyol kaşifler domatesi Avrupa’ya getirdi.
- 1521 yılında İspanyol fatih Hernán Cortés, Aztek İmparatorluğu’nu fethettikten sonra domatesi İspanya’ya götürdü.
- Başlangıçta süs bitkisi olarak kullanıldı; çünkü patlıcan gibi o da “gece gölgesi” (solanaceae) familyasındaydı ve zehirli zannediliyordu.
- Bu yüzden domates uzun süre “şüpheli meyve” olarak kabul edildi.
Ancak zamanla Akdeniz halkları (özellikle İtalyanlar), domatesin pişirildiğinde lezzetli ve zararsız olduğunu keşfetti. Bu sayede domates, 17. ve 18. yüzyıldan itibaren Avrupa mutfağına yerleşmeye başladı.
- 19. yüzyılda, ABD’de ve Avrupa’da yapılan ıslah çalışmalarıyla daha kırmızı, tatlı, sulu ve dayanıklı domates türleri üretildi.
- Günümüzde marketlerde satılan domateslerin büyük kısmı, bu yapay seçilim sürecinin ürünüdür.
İlginç Bilgi:
Domates, teknik olarak bir meyvedir. Ama mutfakta “sebze gibi” kullanıldığı için 1893’te ABD Yüksek Mahkemesi tarafından resmen sebze olarak sınıflandırılmıştır (Nix v. Hedden davası).
Bugünkü domates, binlerce yıl süren gözlem, seçim ve ıslahın sonucudur. Küçük ve ekşi bir meyveden, dünya mutfağının en çok kullanılan gıda ürünlerinden birine dönüşmüştür.
9. 🍏 Elma: Acı Bir Başlangıçtan Altın Meyveye
Bugün market raflarında gördüğümüz parlak, iri, tatlı elmalar, tarih öncesi dönemin küçük, buruk ve acı elmalarından oldukça farklı. Elmanın doğal evrimi, insan eliyle yönlendirilen en ilginç tarımsal serüvenlerden biridir.
Kökeni: Elmanın Ana Vatanı Kazakistan
- Elma, yaklaşık 2.000 – 10.000 yıl önce, Orta Asya’da, özellikle bugünkü Kazakistan’ın Alma-Ata (kelime anlamıyla “Elma’nın Atası”) bölgesinde yetişen Malus sieversii adlı yabani türden türemiştir.
- Bu yabani elmalar küçük, sert kabuklu, asidik ve acı tada sahipti.
- Yaban elması ağacı hâlâ Kazakistan’ın dağlarında doğal olarak yetişmektedir ve modern elmaların genetik atası olarak kabul edilir.
İpek Yolu ve Genetik Karışım
- Elmalar İpek Yolu üzerinden batıya (Avrupa’ya) ve doğuya (Çin’e) taşındı.
- Bu süreçte, Malus sieversii türü diğer elma türleriyle melezlenerek daha büyük, daha tatlı, daha dayanıklı çeşitler ortaya çıkardı.
- Avrupa’ya ulaştığında, Romalılar ve Yunanlar elmayı hızla benimsedi ve farklı türler üretmeye başladı.
Modern Elmanın Yükselişi
- Bugünkü tatlı ve gevrek elmalar, yüzyıllar boyunca yapılan seçici yetiştiricilik sayesinde geliştirildi.
- Özellikle 19. ve 20. yüzyılda, ABD başta olmak üzere birçok ülkede ticari elma türleri üretildi.
- Bugün dünya genelinde 7.500’den fazla elma çeşidi bulunmaktadır:
- 🍎 Tatlı elmalar: Fuji, Gala, Red Delicious
- 🍏 Ekşi elmalar: Granny Smith
- 🎯 Dengeli türler: Golden, Pink Lady
İlginç Bilgi:
Kazakistan’ın başkenti Almatı (eski adıyla Alma-Ata), adını “elma” kelimesinden alır ve bölge hâlâ dünyanın en büyük yabani elma ormanlarına ev sahipliği yapar.
Bugün bir ısırıkta aldığınız o sulu ve tatlı elma, binlerce yıl süren doğal seçilim, insan müdahalesi ve kültürel aktarımın ürünüdür. Elmanın tarihi, doğayla insanın ortaklaşa yazdığı bir başarı hikâyesidir.
🌱 Neden Bu Değişim Yapıldı?
Bugün yediğimiz meyve ve sebzelerin neredeyse hiçbiri doğadaki orijinal hallerine benzemiyor. Peki insanlık neden ve nasıl bu değişimleri gerçekleştirdi? İşte bitkilerin evrimine yön veren 4 temel motivasyon ve bunların şaşırtıcı sonuçları…
- Lezzet: Daha tatlı, sulu ve aromatik tatlar isteniyor.
- Verim: Aynı alandan daha fazla ürün almak için.
- Dayanıklılık: Taşımaya, hastalıklara ve raf ömrüne karşı daha dayanıklı hale getirmek.
- Tüketici Talebi: Çekirdeksiz üzüm, kabuksuz badem gibi “kolay tüketim” talepleri.
Beklenmeyen Sonuçlar
Pozitif Etkiler:
- Dünya nüfusunu besleme kapasitesi
- Vitamin içeriğinde artış (A vitamini havuçta 5x arttı)
Negatif Etkiler:
- Genetik çeşitlilik kaybı (muzlarda %96 azalma)
- Tat hafızasında değişim (eski domates tadının kaybı)
🧪 GDO İle Karıştırmayalım
Burada anlatılan süreç GDO’dan farklıdır. GDO, laboratuvar ortamında bir canlının genetik materyaline farklı türden genler eklemeyi içerir. Yapay seçilim ise sadece mevcut türler arasında yapılan doğal bir seçme ve çoğaltma işlemidir.
🧠 Sonuç: Doğayı Şekillendiren İnsan
Meyve ve Sebzelerin Şaşırtıcı Genetik Değişim Hikayesi, insanlığın tarımla kurduğu 10.000 yıllık ilişkinin en çarpıcı kanıtı. Bu değişimler bize gösteriyor ki:
- Doğa İşbirliği: “Meyve ve Sebzelerin Şaşırtıcı Genetik Değişim Hikayesi”, yalnızca insan müdahalesini değil, doğanın sunduğu genetik çeşitliliğin akıllıca kullanımını anlatıyor.
- Gelecek İçin Dersler: Bu hikayeden çıkarılacak en önemli ders, genetik çeşitliliği korumanın gıda güvencesi için kritik olduğu. Nitekim muzlarda yaşadığımız Panama hastalığı krizi, “Meyve ve Sebzelerin Şaşırtıcı Genetik Değişim Hikayesi”nin risklerini de gözler önüne seriyor.
- Lezzetin Evrimi: Bugün marketlerde gördüğümüz her meyve, aslında “Meyve ve Sebzelerin Şaşırtıcı Genetik Değişim Hikayesi”nin canlı birer tanığı. Peki sizce bu değişimler lezzeti gerçekten iyileştirdi mi, yoksa kaybettiklerimiz mi var?
Yediğimiz neredeyse hiçbir sebze veya meyve “doğal” haliyle yaratılmış değildir. Hepsi insanlar tarafından binlerce yıldır ıslah edilerek evrimleştirilmiş ve çoğu “genetiği seçilmiş” ürünlerdir. Yani insanlar, doğada zaten var olan çeşitliliği kullanarak daha lezzetli ve verimli bitkiler elde etti. GDO ise tamamen farklı bir teknoloji.
Bu sayede bugün sofralarımızda daha çeşitli, daha lezzetli ve bol miktarda yiyecek bulabiliyoruz.
Son Söz: “Meyve ve Sebzelerin Şaşırtıcı Genetik Değişim Hikayesi” henüz bitmiş değil. CRISPR teknolojisi ve organik tarım hareketiyle yeni bir sayfa açılıyor. Siz bu hikayenin neresindesiniz? Eski tatları özleyenlerden misiniz, yoksa bilimin sunduğu yenilikleri heyecanla bekleyenlerden mi?
🥬 Doğa, bize malzemeyi verdi. Ama onu pişiren insanın hayal gücü oldu.
- Mutfak Hakkında Şaşırtıcı ve Eğlenceli 10 Gerçek!
- Muz Yemek Ruh Halinizi İyileştirir mi?
- Muz Kabuğunun Cilde Faydaları Nelerdir?
- Maymun Çıkmaz Ağacı
